Παναγιώτης Ροϊλός

Παναγιώτης Ροϊλός, Harvard, ΕΠΚεΔ, Δελφοί, Ανθρωπιστικές Σπουδές, Φιλοσοφία, Φωτογράφηση, Grand Magazine, Νίκος Ζαχαρόπουλος

Το Grand Magazine με υπερηφάνεια παρουσιάζει μια αποκλειστική συνέντευξη με τον Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, Καθηγητή Παναγιώτη Ροϊλό, έναν άνθρωπο φωτισμένο και ταγμένο στις ανθρωπιστικές επιστήμες που εδώ και μια δεκαετία εργάζεται αθόρυβα αλλά με σθένος προκειμένου να μετατρέψει και πάλι τους Δελφούς σε ομφαλό παγκόσμιου πολιτισμού. Δεν ήταν εύκολο να τα καταφέρουμε, αφού η βάση του είναι στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Όμως, διαβάζοντας τις εξαιρετικές απόψεις του κυρίου Καθηγητή και βλέποντας την εμπνευσμένη φωτογράφηση του εν Αθήναις «Στρατηγείου» του ΕΠΚεΔ δια χειρός Νίκου Ζαχαρόπουλου, νομίζουμε ότι άξιζε ο κόπος και η επιμονή.

Η λαμπρή και μακρόχρονη ιστορία προσφοράς του ΕΠΚεΔ στα πολιτιστικά πράγματα της χώρας έχει σφραγιστεί από την πολύχρονη παρουσία της σπουδαίας Ελένης Γλύκατζη Αρβελέρ στην Διοίκησή του. Πως αισθανθήκατε όταν κληθήκατε να αναλάβετε εσείς τα ηνία μετά την αποχώρησή της;

Με χαρά δέχθηκα να αναλάβω την προεδρία του ΕΠΚεΔ, ύστερα από την δεκάχρονη, περίπου, θητεία μου στο Διοικητικό του Συμβούλιο, όπου είχα άριστη συνεργασία με την κ. Αρβελέρ, διότι θεωρώ ότι από την άμισθη αυτή τιμητική θέση μπορώ να συμβάλω ακόμη περαιτέρω στην υλοποίηση κάποιων πρωτοβουλιών διεθνούς βεληνεκούς, που ήταν όραμά μου εδώ και πολλά χρόνια. Θα ήθελα να επισημάνω ότι η ενασχόλησή μου με τον χώρο της πολιτιστικής πολιτικής πάει σχεδόν δύο δεκαετίες πίσω, όταν στο Κέντρο Διεθνών Σχέσεων του Χάρβαρντ Weatherhead συνίδρυσα την Σειρά Σεμιναρίων «Πολιτιστική Πολιτική: Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις». Στο πλαίσιο αυτό έχουν λάβει χώρα πάμπολλες ακαδημαϊκές συναντήσεις, συζητήσεις, διαλέξεις για τον συγκεκριμένο τομέα σε διεθνές επίπεδο, όπου συμμετείχαν συνάδελφοι από διάφορα Πανεπιστήμια, καθώς επίσης και σημαντικές προσωπικότητες από τον χώρο της πολιτικής, όπως ο Michael Dukakis. Η κ. Αρβελέρ με τιμά με την αμέριστη υποστήριξη και την φιλία της. Είναι ο καλύτερος μέντορας που θα μπορούσε κάποιος να έχει και χαίρομαι που έχουμε κτίσει μία τόσο ουσιαστική σχέση όλα αυτά τα χρόνια. Αποτελεί για εμένα σημαντική πηγή έμπνευσης.

Ύστερα από ενάμιση χρόνο σχεδόν στην Προεδρία του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου των Δελφών πως θα αξιολογούσατε τη μέχρι στιγμής εμπειρία σας;

Κατ’ αρχάς θέλω να υπογραμμίσω ότι όλα τα στελέχη του Κέντρου, κάποια από τα οποία το υπηρετούν σχεδόν 4 δεκαετίες!, το περιβάλλουν με μεγάλη αγάπη και φροντίδα. Και αυτό αποτελεί τον σπουδαιότερο σύμμαχο στην προσπάθειά μου να καταστεί το Κέντρο ένας σύγχρονος «ομφαλός», κατά το δυνατόν, παραγωγής και προώθησης πολιτισμού, αλλά και κριτικού/φιλοσοφικού στοχασμού (ο οποίος αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση κάθε πολιτιστικής αλλά και κοινωνικής τομής), ένα «Νταβός», θα έλεγα, πολιτισμού. Μέσα στον ενάμιση χρόνο από την ανάληψη της προεδρίας του Κέντρου έχει γίνει, εκτιμώ, μεγάλο έργο, με την μεγάλη συμβολή και του Διευθυντή του Κέντρου και ολόκληρου του ΔΣ του, αλλά μένουν να γίνουν πολλά ακόμη. Ας αναφέρω εδώ μόνο την ίδρυση ενός καινούργιου διεθνούς θεσμού, των Δελφικών Διαλόγων, που διερευνούν ζητήματα άμεσης προτεραιότητας για τον σύγχρονο κόσμο. Οι πρώτοι Δελφικοί Διάλογοι έλαβαν χώρα τον προηγούμενο Ιούνιο υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας και εστιάσθηκαν στο θέμα των σχέσεων τεχνολογίας (κυρίως της τεχνητής νοημοσύνης) και δημοκρατίας. Εξαιρετικοί συνάδελφοι, πρωτοπόροι στην φιλοσοφική και εν γένει ερευνητική μελέτη του θέματος, όπως για παράδειγμα οι Étienne Balibar, Pierre Lévy, Jeffrey Schnapp, συμμετέσχαν στους Πρώτους Δελφικούς Διαλόγους, τους οποίους, αξίζει να τονισθεί, παρακολούθησαν διαδικτυακά πάνω από 85.000 άνθρωποι από όλον τον πλανήτη. Ελπίζω ότι οι Δελφοί, χάρη στην συμβολή και τις δράσεις του ΕΠΚεΔ, ξαναγίνονται σιγά-σιγά ένας ομφαλός του σύγχρονου, πια, παγκόσμιου πολιτισμού. Εδώ θα ήθελα επίσης να εξάρω την τεράστια υποστήριξη του διεθνούς θεσμού των Δελφικών Διαλόγων από την Eurolife, που τους χρηματοδοτεί εξ ολοκλήρου. Πρόκειται για την μεγαλύτερη, μέχρι στιγμής, χορηγία προς το ΕΠΚεΔ από ιδρύσεώς του το 1977. Χωρίς την αμέριστη συνδρομή της Eurolife και κυρίως του Διευθύνοντα Σύμβουλού της κ. Αλέξανδρου Σαρρηγεωργίου και ολόκληρου του ΔΣ της δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί ο εξαιρετικά πρωτότυπος και επιτυχημένος αυτός διεθνής θεσμός. Προσβλέπουμε σε αντίστοιχες συμβολές που θα επιτρέψουν την πραγματοποίηση και άλλων πολιτιστικών προγραμμάτων παγκόσμιου βεληνεκούς, όπως το Διεθνές Δελφικό Πολιτιστικό Δίκτυο/Φόρουμ και το Πρόγραμμα Φιλοξενίας και Δημιουργίας καλλιτεχνών, στοχαστών και συγγραφέων από όλον τον κόσμο. Τα προγράμματα αυτά, όπως και οι Δελφικοί Διάλογοι, φιλοδοξούν να φέρουν κοντά στον πολιτισμό και τις δημιουργικές ενασχολήσεις του με φλέγοντα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα και τους νέους ανθρώπους, αλλά και κάθε σκεπτόμενο πολίτη καθώς και ιθύνοντες στους χώρους της πολιτικής, της εκπαίδευσης, της έρευνας, της οικονομίας. Να προσθέσω, επίσης, ότι χάρη στην πρωτοβουλία και τις άοκνες προσπάθειες της Υπουργού Πολιτισμού κ. Λίνας Μενδώνη, έχει ενταχθεί στο ταμείο ανάκαμψης το αποφασιστικής σημασίας και πολύ φιλόδοξο πρόγραμμα πλήρους ανακαίνισης και ενεργειακής αναβάθμισης του συνεδριακού μας κέντρου. Πρόκειται για σπουδαία εξέλιξη που θα καταστήσει το ΕΠΚεΔ πρωτοποριακό και μοναδικό, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και ευρύτερα στην νοτιοανατολική Ευρώπη, πόλο έλξης για συνέδρια και αντίστοιχες, διεθνούς επιπέδου, συναντήσεις.

Είχατε την τιμή και έμπνευση να ιδρύσετε την Δελφική Ακαδημία Ευρωπαϊκών Σπουδών. Τι έχετε να μας πείτε σχετικά;

Ίδρυσα την Δελφική Ακαδημία Ευρωπαϊκών Σπουδών πριν επτά χρόνια, με κύριο στόχο την μεθοδική εκπαιδευτική διερεύνηση καυτών ζητημάτων που αντιμετωπίζει η σημερινή Ευρώπη, ο κόσμος εν γένει (π.χ. προσφυγική κρίση, οικολογική καταστροφή, η διαλεκτική πολιτικής και πολιτισμού κ.α.) από πρωτοπόρους, διεθνώς, στον χώρο της παιδείας, των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Βασική δραστηριότητα της Δελφικής Ακαδημίας είναι η δωρεάν προσφορά προγράμματος διεπιστημονικών σεμιναρίων σε υποψήφιους διδάκτορες από όλον τον κόσμο. Οι διδάσκοντες συνάδελφοι και οι φοιτητές προέρχονται από διάφορες χώρες. Πρόκειται για ανώτατου επιπέδου σεμινάρια. Φέτος στο σεμιναριακό αυτό πρόγραμμα (διαρκεί δύο εβδομάδες κάθε φορά και είναι εντατικό) θα διδάξουν συνάδελφοι από το Χάρβαρντ και το Καίμπριτζ. Να σημειώσω ότι υπάρχει διεθνής επιτροπή της Ακαδημίας Ευρωπαϊκών Σπουδών, αποτελούμενη από συναδέλφους από διάφορα Πανεπιστήμια, το Χάρβαρντ, το Johns Hopkins, την Οξφόρδη. Θέλω εδώ να ευχαριστήσω θερμά την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας και βεβαίως τον εξαίρετο Περιφερειάρχη κ. Φάνη Σπανό που έχει αγκαλιάσει τον διεθνή αυτό εκπαιδευτικό θεσμό και τον χρηματοδοτεί εξ ολοκλήρου.

Πως αξιολογείτε την μέχρι τώρα καθηγητική σας εμπειρία σε ένα Πανεπιστήμιο τόσο μεγάλου παγκόσμιου κύρους όπως το Harvard;

Είμαι πολύ τυχερός που βρίσκομαι σε ένα τόσο αξιόλογο Πανεπιστήμιο. Διδάσκω εδώ ήδη 24 χρόνια. Η γενικότερη ερευνητική διάπλασή μου έχει επηρεασθεί πάρα πολύ από συνομιλίες και συνεργασίες με εξαιρετικούς συναδέλφους εδώ στο Χάρβαρντ, όπου όλοι μας συνεχώς προσπαθούμε να εξοικειωνόμαστε με καινούργια πεδία γνώσης και να μαθαίνει ο ένας από τον άλλον και από τους φοιτητές μας. Έχω το προνόμιο να είμαι Καθηγητής σε δύο Τμήματα και αυτό μου δίνει την δυνατότητα ανταλλαγής απόψεων και συνεργασίας με διάφορους συναδέλφους. Είναι πολύ συγκινητικό μετά από καιρό φοιτήτριες και φοιτητές που έχουν ακολουθήσει πολύ διαφορετικές η καθεμία και ο καθένας σταδιοδρομίες να έρχονται σε επαφή μαζί σου και να σου λένε πόσο τους είχε επηρεάσει κάποιο μάθημά σου ή κάποια σου διάλεξη σε ανύποπτο, ίσως, για εσένα χρόνο.

Υπάρχει ανταπόκριση και ενδιαφέρον για τις σύγχρονες Ελληνικές Σπουδές στον Αγγλόφωνο κόσμο;

Θα έλεγα, ναι. Βεβαίως αυτό είναι και συνάρτηση των τρόπων με τους οποίους κάποιος ενασχολείται, επιστημονικά ή διδακτικά, με τον χώρο, όπως και με όποιο άλλο πεδίο έρευνας. Η δική μου η προσέγγιση προσπαθώ να είναι διεπιστημονική, συγκριτική και δι-ιστορική, στο μέτρο του δυνατού. Να πω εδώ ότι το Χάρβαρντ έχει την μεγαλύτερη συλλογή βιβλίων για τον νεότερο ελληνισμό, περί τις τετρακόσιες χιλιάδες τόμους, την μεγαλύτερη εκτός Ελλάδος.

Συνδυάζεται σήμερα Πανεπιστήμιο και Αμφισβήτηση ή έχει περάσει οριστικά αυτή η εποχή;

Μα αν περάσει αυτή η εποχή, αυτό θα σημάνει και το τέλος της έρευνας και του στοχασμού. Όχι μόνο συνδυάζονται αυτά τα δύο στοιχεία, αλλά εν πολλοίς το ένα προσδιορίζει την ουσία του άλλου.

Αντιπροσωπεύει κάτι ουσιαστικό, στο σημερινό κόσμο της συλλογής και αποθήκευσης πληροφοριών, η χαρά της ανακάλυψης και η κατάκτηση της γνώσης;

Βεβαίως! Όσο και αν έχουν προχωρήσει και αν εξελιχθούν στο μέλλον η τεχνητή νοημοσύνη και εργαλεία όπως το ChatGPT, ο άνθρωπος θα είναι αυτός που θα θέτει τα ερωτήματα και θα διαμορφώνει τις μεθοδολογικές προσεγγίσεις τους. Ξέρετε, στον χώρο της επιστήμης και της έρευνας η διατύπωση ερωτημάτων και αποριών, που εξ ορισμού εμπεριέχουν την δυναμική τής αμφισβήτησης, της κρίσης και, επιπλέον, της δημιουργικής φαντασίας, είναι τουλάχιστον το ίδιο σημαντική όσο και η εξεύρεση λύσεων και απαντήσεων. Έχω γράψει και πει και αλλού ότι το τελευταίο προπύργιο της ανθρώπινης σκέψης, που όπως τα πράγματα διαφαίνονται μέχρι τώρα δεν μπορεί να κατακτήσει η τεχνητή νοημοσύνη, είναι η φαντασία.

Γιατί σήμερα βλέπουμε τεράστιες διαφορές στο γνωσιακό επίπεδο των νέων; Είναι μήπως «τεμπέλικη» η σύγχρονη γενιά στο συντριπτικό ποσοστό της;

Είναι πολύ εύκολο και εξαιρετικά άδικο οι νέοι να θεωρούνται υπόλογοι για την όποια κρίση στην παιδεία και τα κενά στην μόρφωσή τους. Το θέμα είναι πολύ σύνθετο και οι μόνοι που δεν ευθύνονται για αυτό είναι οι νέοι. Η πολιτεία, η οικογένεια, η κοινωνία της ταχυγλωσσίας και της υποβολής ομογενοποιητικών συμπεριφορών και δομών ή, μάλλον, μηχανισμών σκέψης (τεχνολογικά, εν γένει, κατασκευασμένων και ελεγχόμενων), όλοι αυτοί είναι υπεύθυνοι για την όποια ευκολία με την οποία η δράση και η σκέψη των νέων, αλλά και των πολιτών γενικότερα, χειραγωγείται και μαζικοποιείται. Οι νέοι είναι αυτοί που και πάλι θα αντιδράσουν δημιουργικά, όπως συμβαίνει πάντοτε. Σε σχέση, όμως, με παλαιότερες γενιές, έχει πια εδραιωθεί μια δραματική αλλοτρίωση του ανθρώπου από το φυσικό και το κοινωνικό του περιβάλλον. Και αυτό ως αποτέλεσμα έχει παραδοσιακές μορφές συλλογικής αντίστασης στην εδραίωση μιας ερήμην των πολιτών επιβεβλημένης ή δρομολογούμενης κοινωνικοπολιτικής κατάστασης (σε παγκόσμιο επίπεδο) να έχουν χάσει πια όχι μόνο την ισχύ τους, αλλά την ίδια την δυνατότητα αποτελεσματικής τους έκφρασης και οργάνωσης.

Στο σύγχρονο κόσμο βλέπουμε να μαίνεται μια ιδεολογική σύγκρουση ανάμεσα σε νεωτερικές συμπεριληπτικές αντιλήψεις και μια στροφή σε ένα ιδεατό ιδανικό παρελθόν με όλα του τα σκοτεινά σημεία. Ποιο είναι το ουσιαστικό διακύβευμα αυτής της σύγκρουσης; Τι είναι συντήρηση κατά τη γνώμη σας και τι πρόοδος;

Κατ’ αρχάς, θα ήθελα να τονίσω ότι από μόνη της ούτε η συντήρηση ούτε η άκριτη πρόοδος δεν πάει πουθενά. Η μία αποκομμένη από την άλλη κατά κανόνα οδηγεί σε τραγελαφικά μορφώματα. Η μία πρέπει να αντλεί από την άλλη, ώστε να δημιουργείται μία σύνθεση, μάλλον, παρά μια εύκολη και εν τέλει ατελέσφορη αντιπαλότητα. Ιδανικά πρόοδος σημαίνει συμπόρευση με τις ζωτικές ανάγκες του ανθρώπου και των κοινωνιών του στην εκάστοτε συγχρονική πραγματικότητα και την προσαρμογή των επιλογών μας στην τελεολογία που οι ανάγκες αυτές θέτουν. Και εξ ορισμού κύριο συστατικό της είναι η συμπεριληπτικότητα που αναφέρετε και ο ανοιχτόμυαλος διάλογος. Όπου αυτά λείπουν, εκεί ελλοχεύουν ο σκοταδισμός , «νεομεσαιωνικές», όπως τις έχω ορίσει, δομές σκέψεις και νοοτροπίες. Το ζήτημα είναι ποιοι διαγιγνώσκουν τις ανάγκες αυτές και ποιοι ειλικρινά και πραγματικά τις υπηρετούν; Πάντως όχι, κατά την γνώμη μου, αυτοί που επιβάλλουν ομογενοποιητικές, ανά τον κόσμο, επιλογές, συμπεριφορές, αντιλήψεις. Γιατί είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι ουσιαστική συμπερίληψη δεν σημαίνει ομογενοποίηση και ρομποτοποίηση.

Θα χαρακτηρίζατε τον εαυτό σας ως σύγχρονο φιλόσοφο;

Νιώθω μεγάλο σεβασμό για τον όρο «φιλόσοφος», για να επιτρέψω στον εαυτό μου να οικειοποιηθεί έναν τέτοιο σπουδαίο χαρακτηρισμό. Προσπαθώ να στέκομαι κριτικά και στοχαστικά απέναντι στα σύγχρονα τεκταινόμενα και τις διαχρονικές επιθυμίες και ανησυχίες του ανθρώπου και να αμφισβητώ τις δοσμένες «λύσεις» και τον αυτοβαυκαλιζόμενο και πολλαπλώς εξαργυρωνόμενο μεσσιανισμό, την «σωτηριολογία», όπου την ανιχνεύω, σε ιδεολογίες, στην πολιτική, στην έρευνα. Αυτό και μόνο.

Πιστεύετε ότι λείπουν σήμερα οι μεγάλοι οραματιστές πολιτικοί;

Οποιοσδήποτε μεγάλος οραματιστής, είτε επιστήμονας είναι είτε πολιτικός, πρέπει να βλέπει τα πράγματα από μία ολιστική οπτική, το όραμα του να είναι σφαιρικό. Σε μεγάλο βαθμό οι πολιτικοί σήμερα έχουν καταστεί έρμαια μιας κατακερματισμένης (εν πολλοίς οικονομικά καθοριζόμενης) θεώρησης των πραγμάτων. Η προσέγγισή τους είναι λογιστικής φύσης, μάλλον, παρά συμπεριληπτική, ως προς το εύρος και το βάθος ή, μάλλον, την ρηχότητά της. Θυμηθείτε τι έγινε με την μεγάλη οικονομική κρίση στην Ευρώπη πριν λίγα χρόνια. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της πολιτικής σήμερα, μαζί με την υποταγή της σε αυτό που σε γραπτά μου ονομάζω «υπερβατικότητα του ψηφιοποιημένου οικονομικού», είναι ότι πολύ συχνά συγχέει την αποστολή της με την τεχνοκρατική διαχείριση των πραγμάτων. Το τελευταίο είναι ένα πολύ σημαντικό εργαλείο, ωστόσο η εργαλειοποίηση της πολιτικής, στον βαθμό που συμβαίνει, υπονομεύει την αποστολή της. Η τεχνοκρατία πρέπει να «υπουργεί» την πολιτική και όχι η πολιτική την τεχνοκρατία. Αλλά σήμερα η έμφαση στην τελευταία, ερμηνεύει, ή μάλλον συνιστά σύμπτωμα, και της αναιδούς γενικά, ανά τον κόσμο, υποτίμησης των ανθρωπιστικών επιστημών και του πολιτισμού από την επίσημη πολιτική εξουσία. Είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, που επανατροφοδοτείται από την εμμονή πολιτικών να ασχολούνται, κατά κανόνα, με (υπαρκτές ή κατασκευασμένες, αλλά εν πάσει περιπτώσει λογιστικά αξιολογούμενες και ελεγχόμενες) παροδικές και εφήμερες κρίσεις εις βάρος μιας εις βάθος χρόνου στρατηγικής αντιμετώπισης των πραγματικά μεγάλων και, πια, διαχρονικών κρίσεων που βιώνει σήμερα ο πλανήτης γη.